„Skandal, Sztuka, Szkoła” Hanna Raszewska-Kursa

wrz 04, 2020 · 12 min read

Hanna Raszewska-Kursa

SKANDAL, SZTUKA, SZKOŁA.

ISADORA DUNCAN W POLSKIM PIŚMIENNICTWIE TANECZNYM.

WYBÓR BIBLIOGRAFICZNY Z PEWNOŚCIĄ NIEPEŁNY

Przed I wojną światową Isadora Duncan była na ustach wszystkich, a na ziemiach polskich fascynację artystką wzmagały jej tutejsze występy. Interesowała się nią ? tj. zachwycała lub oburzała ? prasa popularna i specjalistyczna: od ?Kuriera Warszawskiego? czy ?Tygodnika Ilustrowanego?, przez ?Gońca Porannego? czy ?Przegląd Wieczorny?, po ?Sport? czy ?Scenę i Sztukę?. Sporo miejsca poświęcały jej także tytuły satyryczne, w tym ?Mucha?, w której obawiano się, że z nadmiaru lektur o Duncan można popaść w chorobę o nazwie dementia duncaniana (b.a., Z harców literackich, ?Mucha? 1904, nr 44, s. 3).

Wydarzeniem, które wywołało lawinę dziennikarską, były występy Isadory Duncan na estradzie Filharmonii warszawskiej. Ton wypowiedzi prasowych, ich krańcowość ? od ślepego uwielbienia aż po bezwzględne potępienie ? oraz niespotykana liczba dyskutantów są najlepszym świadectwem czujności i wrażliwości warszawskiej prasy na to, co nowe. W następnych latach również bacznie obserwowano nowe zjawiska w sztuce tanecznej (J. Pudełek, Warszawski balet w latach 1867-1915, s. 134).

Dwudziestolecie międzywojenne sprzyjało już bardziej przekrojowym, pisanym z dystansu, podsumowaniom artystycznej rewolucji przełomu wieków. Duncan poświęcano sporo uwagi jako jednej z istotnych nowatorek sceny tańca i zadawano pytania o potencjał kontynuacji jej działań.

J. Ostrowski-Naumoff, Dualizm form ruchowych w tańcu widowiskowym, ?Wiedza i Życie? 1938, nr 5-6.
J. Ostrowski-Naumoff, Powstanie tańca wyzwolonego, ?Wiedza i Życie? 1938, nr 10.
J. Ostrowski-Naumoff, Zagadnienia estetyczne tańca widowiskowego, ?Życie Sztuki? 1938, R. 3.
S. Głowacki, Lo?e Fuller, Izadora Duncan, Emil Jaques-Dalcroze, w: Zarys historii tańca widowiskowego, bm. 1958, przedruk tekstów ze ?Sceny Polskiej? z lat 1937-38.

Drugim istotnym kontekstem, w jakim pisano wówczas o tańcu wyzwolonym, była tematyka edukacyjna, tj. obecność duncanizmu w polskim szkolnictwie tanecznym. Taniec wyzwolony wywodził się od doktryny artystycznej sławnej Isadory Duncan, a uprawiany był przede wszystkim w prywatnych szkołach tańca scenicznego. Ponieważ kierunek ten uważany był przez znaczną część krytyki fachowej za o wiele bardziej nowoczesny od tańca klasycznego i mający przed sobą dużą przyszłość artystyczno-widowiskową, więc jego wprowadzenia do programu szkoły baletowej domagano się często już od początku lat dwudziestych (B. Mamontowicz-Łojek, Polskie szkolnictwo baletowe w okresie międzywojennym, s. 84). Taniec wyzwolony funkcjonował w programie warszawskiej szkoły baletowej ze zmienną intensywnością, o czym pisali m.in. Franciszek Siedlecki w ?Kurierze Warszawskim? w latach 20. czy Henryk Liński w ?Kurierze Polskim? w latach 30.

Także po II wojnie światowej duncanizm mógł być rozważany w kontekście edukacyjnym, zwłaszcza w obliczu reformy szkolnictwa tanecznego prowadzonej od połowy lat 40. do lat 50., rezygnującej z wielu międzywojennych innowacji. Pandemia uniemożliwiła mi sięgnięcie do drukowanych spisów bibliograficznych z lat 1945-1966 ? i nie mogę się doczekać, aż będę mogła uzupełnić tę lukę. Tymczasem katalogi internetowe, obejmujące późniejszej dekady, wykazują zainteresowanie Duncan jako artystką i osobowością sceniczną, a także jako kobietą wielkich emocji lgnącą do fascynujących, ale niestety toksycznych mężczyzn (relacje z kobietami wymazywała z polskiej literatury cenzura obyczajowa). Jej życie osobiste stało się osią konstrukcyjną kilku książek.

?Twoja Isadora?: historia miłości Isadory Duncan i Gordona Craiga zawarta w ich listach i dziennikach, opr. F. Steegmuller, przeł. A. Kreczmar, Warszawa 1985. Ta pozycja doczekała się recenzji w m.in. ?Tygodniku Kulturalnym? (A. Asert, 1986, nr 27), ?Tygodniku Polskim? (I. Heppen, 1986, nr 5), ?Życiu Warszawy? (B. Sowińska, 1986, nr 32).
A. Marienhof, Romans z przyjaciółmi, I. Szneider, Spotkania z Jesieninem, przeł. A. Galis, Warszawa 1968.
C. Stern, Poeta i tancerka. Isadora Duncan i Siergiej Jesienin, przeł. U. Szymanderska, Warszawa 2006.

Życie Duncan i rosyjskiego poety doczekało się również realizacji baletowej. Stało się podstawą spektaklu z 2001 r., pt. Tylko raz w życiu, z librettem Włodzimierza Kaczkowskiego, w choreografii Elwiry Piorun i Karola Urbańskiego, oprócz których w obsadzie znajdowali się Katarzyna Lewandowska i Sławomir Woźniak. Balet pokazano w Teatrze Wielkim w Warszawie prawie trzydzieści razy. Za granicą skandalicznym życiorysem i romansami artystki interesował się również film.

J. Ignaczak, Nie całkiem stare kino, taniecPOLSKA.pl 30.03.2020, https://taniecpolska.pl/krytyka/nie-calkiem-stare-kino/

W szerszym wymiarze, nie tylko miłosnych uniesień i życiowych tragedii, ale przede wszystkim w kontekście dokonań artystycznych i bogatego życia wewnętrznego, ukazują Duncan dwie kluczowe pozycje książkowe: wielokrotnie wznawiane wspomnienia samej artystki oraz wielowymiarowa, znakomicie udokumentowana biografia. Ta druga jest bardzo cennym źródłem, ale autobiografię należy czytać ostrożnie. Duncan pisała ją w bardzo niesprzyjających namysłowi okolicznościach, a tekst oryginalny uległ wielu nieautoryzowanym przeróbkom osób trzecich.

Specyficzną pozycją wydawniczą jest książeczka S. Marskiego, Izadora Duncan. Genjusz tańca i miłości, Warszawa 1934, będąca streszczeniem ? niewydanych wówczas jeszcze po polsku! ? wspomnień artystki. Pełne przekłady ukazały się następnie na podstawie różnych źródeł.
I. Duncan, Pamiętniki, przeł. W. Kalinowska, Warszawa 1937 ? jak podaje wydawnictwo, tłumaczenie to powstało bezpośrednio na podstawie rękopisu autorki.
I. Duncan, Moje życie, przeł. K. Bunsch, Kraków 1959. Ten przekład powstał na podstawie dwóch źródeł: angielskiego, ponoć zgodnego z rękopisem, oraz niemieckiego, będącego nie tyle tłumaczeniem, co opracowaniem przez C. Zella wyjściowego tekstu, ze znaczną modyfikacją formy i treści. To wydanie było wielokrotnie wznawiane (1969, 1974, 1982, 1983, 1986); powstał także audiobook: czyta E. Krasnodębska, Polski Związek Niewidomych 1985. (Recenzja: Jerzy Wittllin, ?Nowe Książki? 1970, nr 11.)
P. Kurth, Isadora Duncan, przeł. J. Kabat, Warszawa 2003.

Są jeszcze dwa teksty samej Duncan, niestety bardzo krótkie.

Taniec przyszłości. Odczyt Isadory Duncan, przeł. Z. Sokołowska, przedm. S. Schneider, Warszawa 1905
I. Duncan, Taniec, w: Księga pamiątkowa I-go Międzynarodowego Konkursu Tańca Artystycznego zorganizowanego przez czasopismo ?Muzyka?, Warszawa 1933.

W drugiej połowie XX w. działalność artystyczna Duncan była eksplorowana w polskojęzycznym piśmiennictwie w mniejszym stopniu niż wątki osobiste, ale w XXI w. wyraźnie nasila się zainteresowanie jej sztuką, dziełami i koncepcjami. Ukazuje się coraz więcej artykułów popularyzatorskich i badawczych, w których Duncan nie zawsze jest pierwszoplanową bohaterką, ale zajmuje poczesne miejsce jako (różnie oceniana) przedstawicielka i współtwórczyni (różnie ocenianej) tanecznej rewolucji.

J. Berski, Taniec klasyczny i wyzwolony, ?Ruch Muzyczny? 1969, nr 22.
R. Taborski, Gościnne występy w Polsce Isadory Duncan i Sady Yacco, ?Przegląd Humanistyczny? 1973, nr 6.
I. Turska, Izadora Duncan w Warszawie, ?Taniec? 1979, nr 1.
M. Prussak, Rozwiązywanie szarady: na marginesie książki Steegmullera ?Twoja Izadora?, ?Pamiętnik Teatralny? 1986, z. 4.
A. Iwańska, Taniec Dionizosa. Pro?ba opisu wpływu nietzschean?skiej koncepcji sztuki na two?rczos?c? choreograficzna? Isadory Duncan, Wacława Niz?yn?skiego i Mary Wigman, w: Dionizos i dionizyjskos?c?: Mit, sztuka, filozofia, nauka, red. T. Drewniak, A. Dittmnn, Nysa-Görlitz 2009.
K. Bilska, Wpływ twórczości prekursorek modern dance na przemiany w sztuce tańca XX wieku, ?Studia Choreologica? 2010, t. XI.
A. Gralińska-Toborek, Starożytność jako droga ku nowoczesności. Duncan, Dalcroze, Niżyński u greckiego źródła, ?Kultura Współczesna? 2011, nr 3.
M. Grzywacz, Tancerka rewolucyjna. Historia kobiety niezwykłej, ?Ale Historia. Tygodnik Historyczny? 2013, nr 26; tekst dostępny też: wyborcza.pl 28.06.2013, https://wyborcza.pl/alehistoria/1,121681,14187880,Tancerka_rewolucyjna.html.
J. Marczyński, Isadora Duncan zdejmuje pończochy, w: tenże, Dziesięć tańczących kobiet, Warszawa 2016. (Recenzja: K. Gardzina-Kubała, Tańczą panowie, tańczą panie? ? o książkach Jacka Marczyńskiego, taniecPOLSKA.pl 2.11.2016, https://www.taniecpolska.pl/krytyka/391.)
J. Hoczyk, Kobiecość ucieleśniona. O reprezentacji kobiecego ciała w tańcu modern, w: Poruszone ciała. Choreografie nowoczesności, red. K. Słoboda, Łódź 2017.
M. Franko, Taniec a polityczność. Stany wyjątkowe, w: Choreografia. Polityczność, red. M. Keil, Poznań-Lublin-Warszawa 2018.
R. Bumbulyte, The American Modern Dance Pioneers in fin de si?cle Europe, ?Taniec? 2018, nr 2.
H. Raszewska-Kursa, Spełnione marzenie Isadory Duncan, w: Przedmioty w tradycyjnym tańcu greckim. Rozpoznania, ustalenia, konteksty, red. P. Kordos, taż, Warszawa 2019.
E. Kretkowska, ?Nader ostrożnie??, ?Taniec? 2019, nr 1.
K. Wolińska, F. Sandström, Pracujące ciało przyszłości, przeł. J. Błachnio, w: Choreografia. Autonomie, red. M. Keil, Poznań-Lublin-Warszawa 2019. Warto zaznaczyć, że Kasia Wolińska jest też autorką i wykonawczynią spektaklu Dance, Pilgrim, Dance z 2017 r., powstałego w Art Stations Foundation by Grażyna Kulczyk, przyglądającego się Duncanowskim związkom rewolucji tanecznej i politycznej.

Jest i książka, skupiona przede wszystkim na artystycznych koncepcjach i realizacjach.

B. Waligórska-Olejniczak, Sceniczny gest w sztuce A. P. Czechowa Mewa i taniec wyzwolony jako estetyczny kontekst Wielkiej Reformy Teatralnej, Poznań 2009. (Recenzja: I. Malej, ?Slavia Orientalis? 2010, R. 59, nr 2.)

Rzecz jasna to nie wszystko. Duncan ma swoje (w różnym stopniu eksponowane i doceniane) miejsce w wielu książkach i artykułach ukazujących przekrojowo różne okresy historii tańca.

I. Turska Krótki zarys historii tańca i baletu, Kraków 1961.
J. Pudełek, Z historii baletu, Warszawa 1969.
T. Wysocka, Dzieje baletu, Warszawa 1970.
J. Berski, Nowy styl ? ?modern dance?, w: tenże, Kolokwia baletowe, Bydgoszcz 1988; tekst na podstawie artykułów z lat 1970-78.
B. Mamontowicz-Łojek, Polskie szkolnictwo baletowe w okresie międzywojennym, Warszawa 1978
J. Pudełek, Warszawski balet w latach 1867-1915, Kraków 1981.
M. Wójcicka, Próba opisu i analizy przemian awangardowych w tańcu europejskim i amerykańskim na przestrzeni XX wieku. Rozważania wstępne, ?Studia Estetyczne? 1986, t. XXII.
R. Arndt, W stronę nowego tańca, ?Na Przykład. Miesięcznik Kulturalny? 1998, nr 9.
W. Klimczyk, Wizjonerzy ciała, Kraków 2010.
K. Bilska, Terpsychory w trampkach. Twórczość przedstawicielek post-modern dance, ?Studia Choreologica? 2013, t. XIV.
S. Banes, Terpsychora w tenisówkach. Taniec post-modern, przeł. A. Grabowski, J. Majewska, Kraków 2013.
A. Iwańska, Polski taniec modern 1918-1939 (na tle reformatorskich prądów w europejskiej sztuce tanecznej), ?Kultura Enter? 2014/06, nr 60, http://kulturaenter.pl/article/polski-taniec-modern-1918-39-na-tle-reformatorskich-pradow-w-europejskiej-sztuce-tanecznej/.
S. Manning, Naród i świat w tańcu modern, w: Poruszone ciała. Choreografie nowoczesności, red. K. Słoboda, Łódź 2017.
H. Raszewska, Modernizmy taneczne w Warszawie dwudziestolecia międzywojennego, w: Poruszone ciała. Choreografie nowoczesności, red. K. Słoboda, Łódź 2017.

Duncanowskie ślady są obecne też w różnego rodzaju wspomnieniach i narracjach biograficznych o artystach i artystkach, czy to autorstwa ich samych, czy opowiadanych piórem innych.

T. Wysocka, Wspomnienia, Warszawa 1962.
M. Rambert, Żywe srebro. Życiorys własny, Warszawa 1978.
F. Parnell, Moje życie w sztuce tańca. Pamiętniki 1898-1947, Łódź 2003.
A. Królica, Chcę być na sali i pracować. Rozmowa z Iwoną Olszowską, NowyTaniec.pl 14.04.2011, przedruk: taniecPOLSKA.pl https://www.taniecpolska.pl/przedruk/59.
I. Olszowska, Jacek Tomasik i Teatr Tańca ?Kontrast?, w: Taniec współczesny w XX połowie XX wieku, red. A. Banach, J. Grzybowski, S. Nieśpiałowska-Owczarek, Łódź 2017.
H. Raszewska-Kursa, Interart. Rozmowa z Kayą Kołodziejczyk, teatralny.pl 8.02.2017, http://teatralny.pl/rozmowy/interart,1858.html.
A. Królica, Nie wszystkie wcielenia Iwony Olszowskiej, teatralny.pl 15.05.2019, http://teatralny.pl/ludzie/nie-wszystkie-wcielenia-iwony-olszowskiej,2746.html.

Artykuły naukowe, krytyka, publicystyka, książki ? to wciąż nie wszystko. Są jeszcze przedruki fragmentów książek, prace licencjackie i magisterskie, marginesy i przypisy tekstów na tematy niekiedy, zdawałoby się, niekoniecznie duncanowskie, a nawet fikcyjny wywiad z nieżyjącą artystką.

J. Dos Passos, Sztuka i Isadora [fragment książki USA], przeł. K. Zarzecki, ?Kultura? 1975, nr 34.
N. Krandijewskaja, Isadora i Jesienin w Berlinie. Fragment książki ?Wospominanija o Siergieje Jesieninie?, przeł. A. Sarachanow, ?Przekrój? 1976, nr 1636.
J. Łojek, Nagość ciała w obyczajowości i kulturze Europy, ?Teksty? 1977, nr 3. Z twierdzeniami autora na temat twórczości Duncan polemizowała M. Piwińska w liście do redakcji, ?Teksty? 1977, nr 5/6.
M. Przybysz, Żołądkowa z Isadorą Duncan, ?Zadra? 2011, nr 3-4.
W. Mikos, U źródeł rytmiki i tańca modern. Dzieło Emila Jaques-Dalcroze?a i sztuka Isadory Duncan ? paralele i rozbieżności, praca mgr pod kier. M. Stępień, UMFC, Warszawa 2011.
P. Bielajewa, Fenomen ?tańca wyzwolonego? Izadory Duncan oraz recepcja jej dorobku artystycznego w Rosji, praca lic. pod kier. M. Stępień, UMFC, Warszawa 2015.
J. Brych, Wewnętrzny krajobraz serca ? z Denise Vale rozmawia Joanna Brych, taniecPOLSKA.pl 14.10.2016, https://www.taniecpolska.pl/krytyka/385.
H. Raszewska, Fantazja, historia, feministyczna transpozycja? ? recenzja filmu ?Tancerka? Stéphanie di Giusto, taniecPOLSKA.pl 18.01.2017, https://www.taniecpolska.pl/krytyka/416.

Pewną liczbę tekstów poświęcono także polskim artystkom ? wybitnym uczennicom Duncan.

Stefanii Dąbrowskiej:

H. Raszewska-Kursa, Stefania Dąbrowska ? od niej wszystko się zaczęło. Dlaczego obecność tańca współczesnego w Warszawie należy liczyć od 1909 r., w: Taniec w Warszawie ? sztuka tańca i choreografii w XX i XXI wieku. Wydawnictwo pokonferencyjne Centrum Sztuki Tańca w Warszawie 2019, red. M. Seredyńska, Warszawa 2019.

Halinie Hulanickiej:

it, Halina Hulanicka (1899-1975), ?Ruch Muzyczny? 1975, nr 9;
I. Ostrowska, M. Banaszyński, In memoriam, ?Taniec? 1975, nr 2.
Ponadto Hulanicka była autorką etiud tanecznych z zakresu gimnastyki artystycznej wydanych w: H. Hulanicka, E. Nowak, Etiudy taneczne, Warszawa 1968, z. 1.

Janinie Strzembosz:

S. Stabro, Spod znaku Isadory, ?Magazyn Kulturalny? 1978, nr 3;
E. Nowak, Janina Strzembosz, ?Taniec? 1992, nr 3-4;
A. Gorczyca, Sylwetka Janiny Strzembosz du Faur, osoby różnorodnie utalentowanej, posiadającej charyzmę inspirowania tancerz y w środowisku krakowskim po II wojnie światowej, ?Studia Choreologica? 2010, t. XI;
redakcja, ?Życie dla tańca.? Wieczór pamięci prof. Janiny Strzembosz, ?Taniec? 2018 nr 1;
A. Gorczyca, K. Hliniak, ?Życie dla tańca.? Janina Strzembosz du Faur i jej związki z Isadorą Duncan, ?Taniec? 2019, nr 2.

W ostatnich latach rośnie też liczba artykułów prezentujących tancerki-choregrafki, które w mniejszym stopniu skupiły się na karierze artystycznej, a w większym ? na pedagogicznej, mające szczególny wkład w szerzenie metody Duncan w Polsce.

Z. Mrozowska, Podziemny PIST w Warszawie, ?Pamiętnik Teatralny? 1963, z. 1-4.
J. Ignaczak, Tacjanna Wysocka, artystka niepokorna, w: Polskie artystki awangardy tanecznej. Historie i rekonstrukcje, red. J. Szymajda, Warszawa 2017.
H. Raszewska-Kursa, Losy indywidualne jako egzemplifikacja losów międzywojennej awangardy albo: mistrzynie i uczennice. Janina Mieczyńska i Irena Prusicka, w: Polskie artystki awangardy tanecznej. Historie i rekonstrukcje, red. J. Szymajda, Warszawa 2017.
A. Banach, Warszawska edukacja taneczna poza instytucjami w XX w., w: Taniec w Warszawie ? społeczeństwo, edukacja, kultura. Wydawnictwo pokonferencyjne Centrum Sztuki Tańca w Warszawie 2018, red. H. Raszewska-Kursa, Warszawa 2018.

„Skandal, Sztuka, Szkoła” Hanna Raszewska-Kursa

Hanna Raszewska-Kursa

SKANDAL, SZTUKA, SZKOŁA.

ISADORA DUNCAN W POLSKIM PIŚMIENNICTWIE TANECZNYM.

WYBÓR BIBLIOGRAFICZNY Z PEWNOŚCIĄ NIEPEŁNY

Dwudziestolecie międzywojenne sprzyjało już bardziej przekrojowym, pisanym z dystansu, podsumowaniom artystycznej rewolucji przełomu wieków. Duncan poświęcano sporo uwagi jako jednej z istotnych nowatorek sceny tańca i zadawano pytania o potencjał kontynuacji jej działań.

J. Ostrowski-Naumoff, Dualizm form ruchowych w tańcu widowiskowym, ?Wiedza i Życie? 1938, nr 5-6.

J. Ostrowski-Naumoff, Powstanie tańca wyzwolonego, ?Wiedza i Życie? 1938, nr 10.

J. Ostrowski-Naumoff, Zagadnienia estetyczne tańca widowiskowego, ?Życie Sztuki? 1938, R. 3.

S. Głowacki, Lo?e Fuller, Izadora Duncan, Emil Jaques-Dalcroze, w: Zarys historii tańca widowiskowego, bm. 1958, przedruk tekstów ze ?Sceny Polskiej? z lat 1937-38.

A. Marienhof, Romans z przyjaciółmi, I. Szneider, Spotkania z Jesieninem, przeł. A. Galis, Warszawa 1968.

C. Stern, Poeta i tancerka. Isadora Duncan i Siergiej Jesienin, przeł. U. Szymanderska, Warszawa 2006.

J. Ignaczak, Nie całkiem stare kino, taniecPOLSKA.pl 30.03.2020, https://taniecpolska.pl/krytyka/nie-calkiem-stare-kino/

Specyficzną pozycją wydawniczą jest książeczka S. Marskiego, Izadora Duncan. Genjusz tańca i miłości, Warszawa 1934, będąca streszczeniem ? niewydanych wówczas jeszcze po polsku! ? wspomnień artystki. Pełne przekłady ukazały się następnie na podstawie różnych źródeł.

I. Duncan, Pamiętniki, przeł. W. Kalinowska, Warszawa 1937 ? jak podaje wydawnictwo, tłumaczenie to powstało bezpośrednio na podstawie rękopisu autorki.

P. Kurth, Isadora Duncan, przeł. J. Kabat, Warszawa 2003.

Są jeszcze dwa teksty samej Duncan, niestety bardzo krótkie.

Taniec przyszłości. Odczyt Isadory Duncan, przeł. Z. Sokołowska, przedm. S. Schneider, Warszawa 1905

I. Duncan, Taniec, w: Księga pamiątkowa I-go Międzynarodowego Konkursu Tańca Artystycznego zorganizowanego przez czasopismo ?Muzyka?, Warszawa 1933.

J. Berski, Taniec klasyczny i wyzwolony, ?Ruch Muzyczny? 1969, nr 22.

R. Taborski, Gościnne występy w Polsce Isadory Duncan i Sady Yacco, ?Przegląd Humanistyczny? 1973, nr 6.

I. Turska, Izadora Duncan w Warszawie, ?Taniec? 1979, nr 1.

M. Prussak, Rozwiązywanie szarady: na marginesie książki Steegmullera ?Twoja Izadora?, ?Pamiętnik Teatralny? 1986, z. 4.

A. Iwańska, Taniec Dionizosa. Pro?ba opisu wpływu nietzschean?skiej koncepcji sztuki na two?rczos?c? choreograficzna? Isadory Duncan, Wacława Niz?yn?skiego i Mary Wigman, w: Dionizos i dionizyjskos?c?: Mit, sztuka, filozofia, nauka, red. T. Drewniak, A. Dittmnn, Nysa-Görlitz 2009.

K. Bilska, Wpływ twórczości prekursorek modern dance na przemiany w sztuce tańca XX wieku, ?Studia Choreologica? 2010, t. XI.

A. Gralińska-Toborek, Starożytność jako droga ku nowoczesności. Duncan, Dalcroze, Niżyński u greckiego źródła, ?Kultura Współczesna? 2011, nr 3.

M. Grzywacz, Tancerka rewolucyjna. Historia kobiety niezwykłej, ?Ale Historia. Tygodnik Historyczny? 2013, nr 26; tekst dostępny też: wyborcza.pl 28.06.2013, https://wyborcza.pl/alehistoria/1,121681,14187880,Tancerka_rewolucyjna.html.

J. Marczyński, Isadora Duncan zdejmuje pończochy, w: tenże, Dziesięć tańczących kobiet, Warszawa 2016. (Recenzja: K. Gardzina-Kubała, Tańczą panowie, tańczą panie? ? o książkach Jacka Marczyńskiego, taniecPOLSKA.pl 2.11.2016, https://www.taniecpolska.pl/krytyka/391.)

J. Hoczyk, Kobiecość ucieleśniona. O reprezentacji kobiecego ciała w tańcu modern, w: Poruszone ciała. Choreografie nowoczesności, red. K. Słoboda, Łódź 2017.

M. Franko, Taniec a polityczność. Stany wyjątkowe, w: Choreografia. Polityczność, red. M. Keil, Poznań-Lublin-Warszawa 2018.

R. Bumbulyte, The American Modern Dance Pioneers in fin de si?cle Europe, ?Taniec? 2018, nr 2.

H. Raszewska-Kursa, Spełnione marzenie Isadory Duncan, w: Przedmioty w tradycyjnym tańcu greckim. Rozpoznania, ustalenia, konteksty, red. P. Kordos, taż, Warszawa 2019.

E. Kretkowska, ?Nader ostrożnie??, ?Taniec? 2019, nr 1.

Jest i książka, skupiona przede wszystkim na artystycznych koncepcjach i realizacjach.

B. Waligórska-Olejniczak, Sceniczny gest w sztuce A. P. Czechowa Mewa i taniec wyzwolony jako estetyczny kontekst Wielkiej Reformy Teatralnej, Poznań 2009. (Recenzja: I. Malej, ?Slavia Orientalis? 2010, R. 59, nr 2.)

Rzecz jasna to nie wszystko. Duncan ma swoje (w różnym stopniu eksponowane i doceniane) miejsce w wielu książkach i artykułach ukazujących przekrojowo różne okresy historii tańca.

I. Turska Krótki zarys historii tańca i baletu, Kraków 1961.

J. Pudełek, Z historii baletu, Warszawa 1969.

T. Wysocka, Dzieje baletu, Warszawa 1970.

J. Berski, Nowy styl ? ?modern dance?, w: tenże, Kolokwia baletowe, Bydgoszcz 1988; tekst na podstawie artykułów z lat 1970-78.

B. Mamontowicz-Łojek, Polskie szkolnictwo baletowe w okresie międzywojennym, Warszawa 1978

J. Pudełek, Warszawski balet w latach 1867-1915, Kraków 1981.

M. Wójcicka, Próba opisu i analizy przemian awangardowych w tańcu europejskim i amerykańskim na przestrzeni XX wieku. Rozważania wstępne, ?Studia Estetyczne? 1986, t. XXII.

R. Arndt, W stronę nowego tańca, ?Na Przykład. Miesięcznik Kulturalny? 1998, nr 9.

W. Klimczyk, Wizjonerzy ciała, Kraków 2010.

K. Bilska, Terpsychory w trampkach. Twórczość przedstawicielek post-modern dance, ?Studia Choreologica? 2013, t. XIV.

S. Banes, Terpsychora w tenisówkach. Taniec post-modern, przeł. A. Grabowski, J. Majewska, Kraków 2013.

A. Iwańska, Polski taniec modern 1918-1939 (na tle reformatorskich prądów w europejskiej sztuce tanecznej), ?Kultura Enter? 2014/06, nr 60, http://kulturaenter.pl/article/polski-taniec-modern-1918-39-na-tle-reformatorskich-pradow-w-europejskiej-sztuce-tanecznej/.

S. Manning, Naród i świat w tańcu modern, w: Poruszone ciała. Choreografie nowoczesności, red. K. Słoboda, Łódź 2017.

H. Raszewska, Modernizmy taneczne w Warszawie dwudziestolecia międzywojennego, w: Poruszone ciała. Choreografie nowoczesności, red. K. Słoboda, Łódź 2017.

Duncanowskie ślady są obecne też w różnego rodzaju wspomnieniach i narracjach biograficznych o artystach i artystkach, czy to autorstwa ich samych, czy opowiadanych piórem innych.

T. Wysocka, Wspomnienia, Warszawa 1962.

M. Rambert, Żywe srebro. Życiorys własny, Warszawa 1978.

F. Parnell, Moje życie w sztuce tańca. Pamiętniki 1898-1947, Łódź 2003.

A. Królica, Chcę być na sali i pracować. Rozmowa z Iwoną Olszowską, NowyTaniec.pl 14.04.2011, przedruk: taniecPOLSKA.pl https://www.taniecpolska.pl/przedruk/59.

I. Olszowska, Jacek Tomasik i Teatr Tańca ?Kontrast?, w: Taniec współczesny w XX połowie XX wieku, red. A. Banach, J. Grzybowski, S. Nieśpiałowska-Owczarek, Łódź 2017.

H. Raszewska-Kursa, Interart. Rozmowa z Kayą Kołodziejczyk, teatralny.pl 8.02.2017, http://teatralny.pl/rozmowy/interart,1858.html.

A. Królica, Nie wszystkie wcielenia Iwony Olszowskiej, teatralny.pl 15.05.2019, http://teatralny.pl/ludzie/nie-wszystkie-wcielenia-iwony-olszowskiej,2746.html.

J. Dos Passos, Sztuka i Isadora [fragment książki USA], przeł. K. Zarzecki, ?Kultura? 1975, nr 34.

N. Krandijewskaja, Isadora i Jesienin w Berlinie. Fragment książki ?Wospominanija o Siergieje Jesieninie?, przeł. A. Sarachanow, ?Przekrój? 1976, nr 1636.

J. Łojek, Nagość ciała w obyczajowości i kulturze Europy, ?Teksty? 1977, nr 3. Z twierdzeniami autora na temat twórczości Duncan polemizowała M. Piwińska w liście do redakcji, ?Teksty? 1977, nr 5/6.

M. Przybysz, Żołądkowa z Isadorą Duncan, ?Zadra? 2011, nr 3-4.

W. Mikos, U źródeł rytmiki i tańca modern. Dzieło Emila Jaques-Dalcroze?a i sztuka Isadory Duncan ? paralele i rozbieżności, praca mgr pod kier. M. Stępień, UMFC, Warszawa 2011.

P. Bielajewa, Fenomen ?tańca wyzwolonego? Izadory Duncan oraz recepcja jej dorobku artystycznego w Rosji, praca lic. pod kier. M. Stępień, UMFC, Warszawa 2015.

J. Brych, Wewnętrzny krajobraz serca ? z Denise Vale rozmawia Joanna Brych, taniecPOLSKA.pl 14.10.2016, https://www.taniecpolska.pl/krytyka/385.

H. Raszewska, Fantazja, historia, feministyczna transpozycja? ? recenzja filmu ?Tancerka? Stéphanie di Giusto, taniecPOLSKA.pl 18.01.2017, https://www.taniecpolska.pl/krytyka/416.

Pewną liczbę tekstów poświęcono także polskim artystkom ? wybitnym uczennicom Duncan.

Stefanii Dąbrowskiej:

Halinie Hulanickiej:

it, Halina Hulanicka (1899-1975), ?Ruch Muzyczny? 1975, nr 9;

I. Ostrowska, M. Banaszyński, In memoriam, ?Taniec? 1975, nr 2.

Ponadto Hulanicka była autorką etiud tanecznych z zakresu gimnastyki artystycznej wydanych w: H. Hulanicka, E. Nowak, Etiudy taneczne, Warszawa 1968, z. 1.

Janinie Strzembosz:

S. Stabro, Spod znaku Isadory, ?Magazyn Kulturalny? 1978, nr 3;

E. Nowak, Janina Strzembosz, ?Taniec? 1992, nr 3-4;

A. Gorczyca, Sylwetka Janiny Strzembosz du Faur, osoby różnorodnie utalentowanej, posiadającej charyzmę inspirowania tancerz y w środowisku krakowskim po II wojnie światowej, ?Studia Choreologica? 2010, t. XI;

redakcja, ?Życie dla tańca.? Wieczór pamięci prof. Janiny Strzembosz, ?Taniec? 2018 nr 1;

A. Gorczyca, K. Hliniak, ?Życie dla tańca.? Janina Strzembosz du Faur i jej związki z Isadorą Duncan, ?Taniec? 2019, nr 2.

W ostatnich latach rośnie też liczba artykułów prezentujących tancerki-choregrafki, które w mniejszym stopniu skupiły się na karierze artystycznej, a w większym ? na pedagogicznej, mające szczególny wkład w szerzenie metody Duncan w Polsce.

Z. Mrozowska, Podziemny PIST w Warszawie, ?Pamiętnik Teatralny? 1963, z. 1-4.