Připojte se ke komunitě hráčů sázkové kanceláře Mostbet v České republice a sázejte na sport a hrajte v kasinu Mostbet. Najdete zde vysoké kurzy, různé bonusy a akce, sázky zdarma a roztočení zdarma, stejně jako jednoduchou registraci a rychlý výběr prostředků. A pokud si stáhnete naši mobilní aplikaci, vaše hra bude ještě pohodlnější. Připojte se a vyhrajte!

„Skandal, Sztuka, Szkoła” Hanna Raszewska-Kursa

wrz 04, 2020 · 12 min read
Hanna Raszewska-Kursa
 
SKANDAL, SZTUKA, SZKOŁA.
ISADORA DUNCAN W POLSKIM PIŚMIENNICTWIE TANECZNYM.
WYBÓR BIBLIOGRAFICZNY Z PEWNOŚCIĄ NIEPEŁNY
Przed I wojną światową Isadora Duncan była na ustach wszystkich, a na ziemiach polskich fascynację artystką wzmagały jej tutejsze występy. Interesowała się nią ? tj. zachwycała lub oburzała ? prasa popularna i specjalistyczna: od ?Kuriera Warszawskiego? czy ?Tygodnika Ilustrowanego?, przez ?Gońca Porannego? czy ?Przegląd Wieczorny?, po ?Sport? czy ?Scenę i Sztukę?. Sporo miejsca poświęcały jej także tytuły satyryczne, w tym ?Mucha?, w której obawiano się, że z nadmiaru lektur o Duncan można popaść w chorobę o nazwie dementia duncaniana (b.a., Z harców literackich, ?Mucha? 1904, nr 44, s. 3).
Wydarzeniem, które wywołało lawinę dziennikarską, były występy Isadory Duncan na estradzie Filharmonii warszawskiej. Ton wypowiedzi prasowych, ich krańcowość ? od ślepego uwielbienia aż po bezwzględne potępienie ? oraz niespotykana liczba dyskutantów są najlepszym świadectwem czujności i wrażliwości warszawskiej prasy na to, co nowe. W następnych latach również bacznie obserwowano nowe zjawiska w sztuce tanecznej (J. Pudełek, Warszawski balet w latach 1867-1915, s. 134).
Dwudziestolecie międzywojenne sprzyjało już bardziej przekrojowym, pisanym z dystansu, podsumowaniom artystycznej rewolucji przełomu wieków. Duncan poświęcano sporo uwagi jako jednej z istotnych nowatorek sceny tańca i zadawano pytania o potencjał kontynuacji jej działań.
  • J. Ostrowski-Naumoff, Dualizm form ruchowych w tańcu widowiskowym, ?Wiedza i Życie? 1938, nr 5-6.
  • J. Ostrowski-Naumoff, Powstanie tańca wyzwolonego, ?Wiedza i Życie? 1938, nr 10.
  • J. Ostrowski-Naumoff, Zagadnienia estetyczne tańca widowiskowego, ?Życie Sztuki? 1938, R. 3.
  • S. Głowacki, Lo?e Fuller, Izadora Duncan, Emil Jaques-Dalcroze, w: Zarys historii tańca widowiskowego, bm. 1958, przedruk tekstów ze ?Sceny Polskiej? z lat 1937-38.
Drugim istotnym kontekstem, w jakim pisano wówczas o tańcu wyzwolonym, była tematyka edukacyjna, tj. obecność duncanizmu w polskim szkolnictwie tanecznym. Taniec wyzwolony wywodził się od doktryny artystycznej sławnej Isadory Duncan, a uprawiany był przede wszystkim w prywatnych szkołach tańca scenicznego. Ponieważ kierunek ten uważany był przez znaczną część krytyki fachowej za o wiele bardziej nowoczesny od tańca klasycznego i mający przed sobą dużą przyszłość artystyczno-widowiskową, więc jego wprowadzenia do programu szkoły baletowej domagano się często już od początku lat dwudziestych (B. Mamontowicz-Łojek, Polskie szkolnictwo baletowe w okresie międzywojennym, s. 84). Taniec wyzwolony funkcjonował w programie warszawskiej szkoły baletowej ze zmienną intensywnością, o czym pisali m.in. Franciszek Siedlecki w ?Kurierze Warszawskim? w latach 20. czy Henryk Liński w ?Kurierze Polskim? w latach 30.
Także po II wojnie światowej duncanizm mógł być rozważany w kontekście edukacyjnym, zwłaszcza w obliczu reformy szkolnictwa tanecznego prowadzonej od połowy lat 40. do lat 50., rezygnującej z wielu międzywojennych innowacji. Pandemia uniemożliwiła mi sięgnięcie do drukowanych spisów bibliograficznych z lat 1945-1966 ? i nie mogę się doczekać, aż będę mogła uzupełnić tę lukę. Tymczasem katalogi internetowe, obejmujące późniejszej dekady, wykazują zainteresowanie Duncan jako artystką i osobowością sceniczną, a także jako kobietą wielkich emocji lgnącą do fascynujących, ale niestety toksycznych mężczyzn (relacje z kobietami wymazywała z polskiej literatury cenzura obyczajowa). Jej życie osobiste stało się osią konstrukcyjną kilku książek.
  •  ?Twoja Isadora?: historia miłości Isadory Duncan i Gordona Craiga zawarta w ich listach i dziennikach, opr. F. Steegmuller, przeł. A. Kreczmar, Warszawa 1985. Ta pozycja doczekała się recenzji w m.in. ?Tygodniku Kulturalnym? (A. Asert, 1986, nr 27), ?Tygodniku Polskim? (I. Heppen, 1986, nr 5), ?Życiu Warszawy? (B. Sowińska, 1986, nr 32).
  • A. Marienhof, Romans z przyjaciółmi, I. Szneider, Spotkania z Jesieninem, przeł. A. Galis, Warszawa 1968.
  • C. Stern, Poeta i tancerka. Isadora Duncan i Siergiej Jesienin, przeł. U. Szymanderska, Warszawa 2006.
Życie Duncan i rosyjskiego poety doczekało się również realizacji baletowej. Stało się podstawą spektaklu z 2001 r., pt. Tylko raz w życiu, z librettem Włodzimierza Kaczkowskiego, w choreografii Elwiry Piorun i Karola Urbańskiego, oprócz których w obsadzie znajdowali się Katarzyna Lewandowska i Sławomir Woźniak. Balet pokazano w Teatrze Wielkim w Warszawie prawie trzydzieści razy. Za granicą skandalicznym życiorysem i romansami artystki interesował się również film.
W szerszym wymiarze, nie tylko miłosnych uniesień i życiowych tragedii, ale przede wszystkim w kontekście dokonań artystycznych i bogatego życia wewnętrznego, ukazują Duncan dwie kluczowe pozycje książkowe: wielokrotnie wznawiane wspomnienia samej artystki oraz wielowymiarowa, znakomicie udokumentowana biografia. Ta druga jest bardzo cennym źródłem, ale autobiografię należy czytać ostrożnie. Duncan pisała ją w bardzo niesprzyjających namysłowi okolicznościach, a tekst oryginalny uległ wielu nieautoryzowanym przeróbkom osób trzecich.
  • Specyficzną pozycją wydawniczą jest książeczka S. Marskiego, Izadora Duncan. Genjusz tańca i miłości, Warszawa 1934, będąca streszczeniem ? niewydanych wówczas jeszcze po polsku! ? wspomnień artystki. Pełne przekłady ukazały się następnie na podstawie różnych źródeł.
  • I. Duncan, Pamiętniki, przeł. W. Kalinowska, Warszawa 1937 ? jak podaje wydawnictwo, tłumaczenie to powstało bezpośrednio na podstawie rękopisu autorki.
  • I. Duncan, Moje życie, przeł. K. Bunsch, Kraków 1959. Ten przekład powstał na podstawie dwóch źródeł: angielskiego, ponoć zgodnego z rękopisem, oraz niemieckiego, będącego nie tyle tłumaczeniem, co opracowaniem przez C. Zella wyjściowego tekstu, ze znaczną modyfikacją formy i treści. To wydanie było wielokrotnie wznawiane (1969, 1974, 1982, 1983, 1986); powstał także audiobook: czyta E. Krasnodębska, Polski Związek Niewidomych 1985. (Recenzja: Jerzy Wittllin, ?Nowe Książki? 1970, nr 11.)
  • P. Kurth, Isadora Duncan, przeł. J. Kabat, Warszawa 2003.
Są jeszcze dwa teksty samej Duncan, niestety bardzo krótkie.
  • Taniec przyszłości. Odczyt Isadory Duncan, przeł. Z. Sokołowska, przedm. S. Schneider, Warszawa 1905
  • I. Duncan, Taniec, w: Księga pamiątkowa I-go Międzynarodowego Konkursu Tańca Artystycznego zorganizowanego przez czasopismo ?Muzyka?, Warszawa 1933.
W drugiej połowie XX w. działalność artystyczna Duncan była eksplorowana w polskojęzycznym piśmiennictwie w mniejszym stopniu niż wątki osobiste, ale w XXI w. wyraźnie nasila się zainteresowanie jej sztuką, dziełami i koncepcjami. Ukazuje się coraz więcej artykułów popularyzatorskich i badawczych, w których Duncan nie zawsze jest pierwszoplanową bohaterką, ale zajmuje poczesne miejsce jako (różnie oceniana) przedstawicielka i współtwórczyni (różnie ocenianej) tanecznej rewolucji.
  • J. Berski, Taniec klasyczny i wyzwolony, ?Ruch Muzyczny? 1969, nr 22.
  • R. Taborski, Gościnne występy w Polsce Isadory Duncan i Sady Yacco, ?Przegląd Humanistyczny? 1973, nr 6.
  • I. Turska, Izadora Duncan w Warszawie, ?Taniec? 1979, nr 1.
  • M. Prussak, Rozwiązywanie szarady: na marginesie książki Steegmullera ?Twoja Izadora?, ?Pamiętnik Teatralny? 1986, z. 4.
  • A. Iwańska, Taniec Dionizosa. Pro?ba opisu wpływu nietzschean?skiej koncepcji sztuki na two?rczos?c? choreograficzna? Isadory Duncan, Wacława Niz?yn?skiego i Mary Wigman, w: Dionizos i dionizyjskos?c?: Mit, sztuka, filozofia, nauka, red. T. Drewniak, A. Dittmnn, Nysa-Görlitz 2009.
  • K. Bilska, Wpływ twórczości prekursorek modern dance na przemiany w sztuce tańca XX wieku, ?Studia Choreologica? 2010, t. XI.
  • A. Gralińska-Toborek, Starożytność jako droga ku nowoczesności. Duncan, Dalcroze, Niżyński u greckiego źródła, ?Kultura Współczesna? 2011, nr 3.
  • M. Grzywacz, Tancerka rewolucyjna. Historia kobiety niezwykłej, ?Ale Historia. Tygodnik Historyczny? 2013, nr 26; tekst dostępny też: wyborcza.pl 28.06.2013, https://wyborcza.pl/alehistoria/1,121681,14187880,Tancerka_rewolucyjna.html.
  • J. Marczyński, Isadora Duncan zdejmuje pończochy, w: tenże, Dziesięć tańczących kobiet, Warszawa 2016. (Recenzja: K. Gardzina-Kubała, Tańczą panowie, tańczą panie? ? o książkach Jacka Marczyńskiego, taniecPOLSKA.pl 2.11.2016, https://www.taniecpolska.pl/krytyka/391.)
  • J. Hoczyk, Kobiecość ucieleśniona. O reprezentacji kobiecego ciała w tańcu modern, w: Poruszone ciała. Choreografie nowoczesności, red. K. Słoboda, Łódź 2017.
  • M. Franko, Taniec a polityczność. Stany wyjątkowe, w: Choreografia. Polityczność, red. M. Keil, Poznań-Lublin-Warszawa 2018.
  • R. Bumbulyte, The American Modern Dance Pioneers in fin de si?cle Europe, ?Taniec? 2018, nr 2.
  • H. Raszewska-Kursa, Spełnione marzenie Isadory Duncan, w: Przedmioty w tradycyjnym tańcu greckim. Rozpoznania, ustalenia, konteksty, red. P. Kordos, taż, Warszawa 2019.
  • E. Kretkowska, ?Nader ostrożnie??, ?Taniec? 2019, nr 1.
  • K. Wolińska, F. Sandström, Pracujące ciało przyszłości, przeł. J. Błachnio, w: Choreografia. Autonomie, red. M. Keil, Poznań-Lublin-Warszawa 2019. Warto zaznaczyć, że Kasia Wolińska jest też autorką i wykonawczynią spektaklu Dance, Pilgrim, Dance z 2017 r., powstałego w Art Stations Foundation by Grażyna Kulczyk, przyglądającego się Duncanowskim związkom rewolucji tanecznej i politycznej.
Jest i książka, skupiona przede wszystkim na artystycznych koncepcjach i realizacjach.
  • B. Waligórska-Olejniczak, Sceniczny gest w sztuce A. P. Czechowa Mewa i taniec wyzwolony jako estetyczny kontekst Wielkiej Reformy Teatralnej, Poznań 2009. (Recenzja: I. Malej, ?Slavia Orientalis? 2010, R. 59, nr 2.)
Rzecz jasna to nie wszystko. Duncan ma swoje (w różnym stopniu eksponowane i doceniane) miejsce w wielu książkach i artykułach ukazujących przekrojowo różne okresy historii tańca.
  • I. Turska Krótki zarys historii tańca i baletu, Kraków 1961.
  • J. Pudełek, Z historii baletu, Warszawa 1969.
  • T. Wysocka, Dzieje baletu, Warszawa 1970.
  • J. Berski, Nowy styl ? ?modern dance?, w: tenże, Kolokwia baletowe, Bydgoszcz 1988; tekst na podstawie artykułów z lat 1970-78.
  • B. Mamontowicz-Łojek, Polskie szkolnictwo baletowe w okresie międzywojennym, Warszawa 1978
  • J. Pudełek, Warszawski balet w latach 1867-1915, Kraków 1981.
  • M. Wójcicka, Próba opisu i analizy przemian awangardowych w tańcu europejskim i amerykańskim na przestrzeni XX wieku. Rozważania wstępne, ?Studia Estetyczne? 1986, t. XXII.
  • R. Arndt, W stronę nowego tańca, ?Na Przykład. Miesięcznik Kulturalny? 1998, nr 9.
  • W. Klimczyk, Wizjonerzy ciała, Kraków 2010.
  • K. Bilska, Terpsychory w trampkach. Twórczość przedstawicielek post-modern dance, ?Studia Choreologica? 2013, t. XIV.
  • S. Banes, Terpsychora w tenisówkach. Taniec post-modern, przeł. A. Grabowski, J. Majewska, Kraków 2013.
  • A. Iwańska, Polski taniec modern 1918-1939 (na tle reformatorskich prądów w europejskiej sztuce tanecznej), ?Kultura Enter? 2014/06, nr 60, http://kulturaenter.pl/article/polski-taniec-modern-1918-39-na-tle-reformatorskich-pradow-w-europejskiej-sztuce-tanecznej/.
  • S. Manning, Naród i świat w tańcu modern, w: Poruszone ciała. Choreografie nowoczesności, red. K. Słoboda, Łódź 2017.
  • H. Raszewska, Modernizmy taneczne w Warszawie dwudziestolecia międzywojennego, w: Poruszone ciała. Choreografie nowoczesności, red. K. Słoboda, Łódź 2017.
Duncanowskie ślady są obecne też w różnego rodzaju wspomnieniach i narracjach biograficznych o artystach i artystkach, czy to autorstwa ich samych, czy opowiadanych piórem innych.
  • T. Wysocka, Wspomnienia, Warszawa 1962.
  • M. Rambert, Żywe srebro. Życiorys własny, Warszawa 1978.
  • F. Parnell, Moje życie w sztuce tańca. Pamiętniki 1898-1947, Łódź 2003.
  • A. Królica, Chcę być na sali i pracować. Rozmowa z Iwoną Olszowską, NowyTaniec.pl 14.04.2011, przedruk: taniecPOLSKA.pl https://www.taniecpolska.pl/przedruk/59.
  • I. Olszowska, Jacek Tomasik i Teatr Tańca ?Kontrast?, w: Taniec współczesny w XX połowie XX wieku, red. A. Banach, J. Grzybowski, S. Nieśpiałowska-Owczarek, Łódź 2017.
  • H. Raszewska-Kursa, Interart. Rozmowa z Kayą Kołodziejczyk, teatralny.pl 8.02.2017, http://teatralny.pl/rozmowy/interart,1858.html.
  • A. Królica, Nie wszystkie wcielenia Iwony Olszowskiej, teatralny.pl 15.05.2019, http://teatralny.pl/ludzie/nie-wszystkie-wcielenia-iwony-olszowskiej,2746.html.
Artykuły naukowe, krytyka, publicystyka, książki ? to wciąż nie wszystko. Są jeszcze przedruki fragmentów książek, prace licencjackie i magisterskie, marginesy i przypisy tekstów na tematy niekiedy, zdawałoby się, niekoniecznie duncanowskie, a nawet fikcyjny wywiad z nieżyjącą artystką.
  • J. Dos Passos, Sztuka i Isadora [fragment książki USA], przeł. K. Zarzecki, ?Kultura? 1975, nr 34.
  • N. Krandijewskaja, Isadora i Jesienin w Berlinie. Fragment książki ?Wospominanija o Siergieje Jesieninie?, przeł. A. Sarachanow, ?Przekrój? 1976, nr 1636.
  • J. Łojek, Nagość ciała w obyczajowości i kulturze Europy, ?Teksty? 1977, nr 3. Z twierdzeniami autora na temat twórczości Duncan polemizowała M. Piwińska w liście do redakcji, ?Teksty? 1977, nr 5/6.
  • M. Przybysz, Żołądkowa z Isadorą Duncan, ?Zadra? 2011, nr 3-4.
  • W. Mikos, U źródeł rytmiki i tańca modern. Dzieło Emila Jaques-Dalcroze?a i sztuka Isadory Duncan ? paralele i rozbieżności, praca mgr pod kier. M. Stępień, UMFC, Warszawa 2011.
  • P. Bielajewa, Fenomen ?tańca wyzwolonego? Izadory Duncan oraz recepcja jej dorobku artystycznego w Rosji, praca lic. pod kier. M. Stępień, UMFC, Warszawa 2015.
  • J. Brych, Wewnętrzny krajobraz serca ? z Denise Vale rozmawia Joanna Brych, taniecPOLSKA.pl 14.10.2016, https://www.taniecpolska.pl/krytyka/385.
  • H. Raszewska, Fantazja, historia, feministyczna transpozycja? ? recenzja filmu ?Tancerka? Stéphanie di Giusto, taniecPOLSKA.pl 18.01.2017, https://www.taniecpolska.pl/krytyka/416.
Pewną liczbę tekstów poświęcono także polskim artystkom ? wybitnym uczennicom Duncan.
Stefanii Dąbrowskiej:
  • H. Raszewska-Kursa, Stefania Dąbrowska ? od niej wszystko się zaczęło. Dlaczego obecność tańca współczesnego w Warszawie należy liczyć od 1909 r., w: Taniec w Warszawie ? sztuka tańca i choreografii w XX i XXI wieku. Wydawnictwo pokonferencyjne Centrum Sztuki Tańca w Warszawie 2019, red. M. Seredyńska, Warszawa 2019.
Halinie Hulanickiej:
  • it, Halina Hulanicka (1899-1975), ?Ruch Muzyczny? 1975, nr 9;
  • I. Ostrowska, M. Banaszyński, In memoriam, ?Taniec? 1975, nr 2.
  • Ponadto Hulanicka była autorką etiud tanecznych z zakresu gimnastyki artystycznej wydanych w: H. Hulanicka, E. Nowak, Etiudy taneczne, Warszawa 1968, z. 1.
Janinie Strzembosz:
  • S. Stabro, Spod znaku Isadory, ?Magazyn Kulturalny? 1978, nr 3;
  • E. Nowak, Janina Strzembosz, ?Taniec? 1992, nr 3-4;
  • A. Gorczyca, Sylwetka Janiny Strzembosz du Faur, osoby różnorodnie utalentowanej, posiadającej charyzmę inspirowania tancerz y w środowisku krakowskim po II wojnie światowej, ?Studia Choreologica? 2010, t. XI;
  • redakcja, ?Życie dla tańca.? Wieczór pamięci prof. Janiny Strzembosz, ?Taniec? 2018 nr 1;
  • A. Gorczyca, K. Hliniak, ?Życie dla tańca.? Janina Strzembosz du Faur i jej związki z Isadorą Duncan, ?Taniec? 2019, nr 2.
W ostatnich latach rośnie też liczba artykułów prezentujących tancerki-choregrafki, które w mniejszym stopniu skupiły się na karierze artystycznej, a w większym ? na pedagogicznej, mające szczególny wkład w szerzenie metody Duncan w Polsce.
  • Z. Mrozowska, Podziemny PIST w Warszawie, ?Pamiętnik Teatralny? 1963, z. 1-4.
  • J. Ignaczak, Tacjanna Wysocka, artystka niepokorna, w: Polskie artystki awangardy tanecznej. Historie i rekonstrukcje, red. J. Szymajda, Warszawa 2017.
  • H. Raszewska-Kursa, Losy indywidualne jako egzemplifikacja losów międzywojennej awangardy albo: mistrzynie i uczennice. Janina Mieczyńska i Irena Prusicka, w: Polskie artystki awangardy tanecznej. Historie i rekonstrukcje, red. J. Szymajda, Warszawa 2017.
  • A. Banach, Warszawska edukacja taneczna poza instytucjami w XX w., w: Taniec w Warszawie ? społeczeństwo, edukacja, kultura. Wydawnictwo pokonferencyjne Centrum Sztuki Tańca w Warszawie 2018, red. H. Raszewska-Kursa, Warszawa 2018.
I z pewnością to jeszcze nie wszystko
Za pomoc w dostępie do źródeł w czasie pandemicznych trudności szczególnie dziękuję Magdalenie Juźwik, Ewie Partydze i Joannie Sibilskiej.

Może cię zainteresować